İçtihadın mahiyyeti ve şartları :


550 - : tctihad, lügatte meşakkate tahammül etmektir. Istılahta: fer'î olan bir hükmi şer'îyi delilinden istinbat hususunda mechudi bezi. yani: tamam takati sarf eylemekten ibarettir. Bu suretle bütün kuvve­tini sarf eden zata «müctehid», istinbat edilen hükmi şer'iye de «müc tehedün fih» denilir.

Ictihad, kolay bir şey olmadığı cihetle şer'î delillerden hükümleri çıkarmaya «istinbat» denilmiştir. Çünkü istinbat, esasen kuyudan güç­lükle su çıkarmak demektir.

İçtihadın tarifine «fer'î» kaydile itikadiyata, ve sarih, kat'î naslar ile sabit ibadetlere vesaireye müteallik hükümler, hariç kalmıştır. Çünkü bu gibi ahkâmı asliyye, kat'îdir, sabittir, içtihada mahal değildir.

«Şer'î» kaydile de aklî ve hissî olan hükümlerden ihtiraz edilmiştir. Zira onları anlamak hususundaki mesaî, bir içtihadı fıkhî değildir. 551 -: Fer'iyyatten olan şer'î meselelerin hepsinde içtihada muk­tedir olan bir zata «müctehidi mutfak», bu meselelerin yalnız bir kısmı hakkında içtihada kadir olan bir zata da «müctehidi mukayyed» denilir. Bir müctehidi mutlak itibarüe içtihadın şartı, içtihadın ehlinden sadır, mahalline masruf olmaktır. Bu hususta ehliyet, kitabullaha, sünneti ne-beviyyeye, mevaridi icma ile vücuhı kıyasa vukuf ile hâsıl olur. Şöyle ki-herhangi bir meselei fer'iyye hakkında kendi usul ve kavaidi dairesinde ictihadda bulunacak bir zat için lâzımdır ki, ahkâma müteallik ayatı kur'aniyenin lügat ve şeriat bakımından mânâlarını ve bunlara aid ilim­leri ve bunların has, âm, mücmel^ müfesser, nâsih, mensuh gibi aksamım lâyıkile bilsin. Kezalik: ahkâma müteallik süneni seniyyenin metinlerine, senedlerine, yani: bunların lûgavî ve şer'î mânâlarına, kısımlarına, ve bizlere ne suretle rivayet edile gelmiş olduklarına bihakkın muttali bu­lunsun.

Kezalik : icmam mevarid ve mevakiini, yani: nerelerde icma vaki olmuş bulunduğunu güzelce anlamış olsun. Tâ ki icmaa muhalif içtihada kıyam etmesin.

Kezalik : kıyasın vecihlerine bütün şeraitile, ahkâm ve aksamile, makbul ve merdud delîle vâkıf olsun. Tâ ki yanlış kıyaslara meydan verilmesin.

îşte îmaim âzam ile diğer eimmei selâse hazeratı, birer müctehidi n-mtlak olduğundan bu şeraiti cami bulunmuşlardır.

Bazj meselelerde içtihada kadir olan ve bu cihetle içtihadı mukayyed ashabından sayılan zatlar hakkında ise taklid ettikleri müctehidi mutla-kın usulüne, delillerine vâkıf olmak kâfidir. Meselâ: böyle bir zat, İmam! azama tâbi olduğu takdirde onun ictihad sahasındaki usul ve delâilme muttali olunca bazı meselelerde ictihad da bulunabilir. Onun bu içtihadı, imamı âzamin usul ve delâiline muvafık olacağından kendisi «müctehidi mukayyed» bulunmuş olur.[40]